Δόλος. Η αυτονομία -με την έννοια που ο Kant της δίνει- αποτελεί την υποστήριξη θέσεων κι αρχών που μπορούν να είναι κοινές για όλους. Είναι η διασφάλιση ότι δεν αντιμετωπίζουμε τους άλλους ως κατώτερους ή ως να διαθέτουν διαφορετικό ή ασύμβατο με το δικό μας, σύστημα αξιών. Ο δόλος και η εξαπάτηση είναι εργαλεία υπονόμευσης, θυματοποίησης και διαστρέβλωσης της δυνατότητας επικοινωνίας. Αναιρεί την επικοινωνία με σκοπό τον περιορισμό της αυτονομίας και των δυνατοτήτων των άλλων.
Απειλές
Οι απειλές εκφοβίζουν κι εξαναγκάζουν, η συκοφαντία «τραυματίζει». Ο δόλος και η εξαπάτηση υπονομεύει την ικανότητα των να κρίνουμε και να επικοινωνούμε, να ενεργούμε και να εμπιστεύομαστε. Παρόλο που φαίνεται αυτονόητη για όλους η υποχρέωση εξοστρακισμού του δόλου, φαίνεται ότι αντίθετα αποτελεί χρηστικό μέσο σε άτομα, ομάδες, θεσμούς, κυβερνήσεις· συμπεριλαμβανομένων των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης.
Πραγματικότητα
Η πραγματικότητα υπονομεύεται καθόλη τη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας. Μπορεί και να «ξαναγράφεται» με τη χρήση σε όλη την ιστορία από αυτό που σήμερα περιγράφεται περίφημα ως «εναλλακτικά γεγονότα»/alternate facts. Στην προσπάθεια δημιουργίας μιας ψευδούς ισοδυναμίας μεταξύ της αντικειμενικής αναφοράς και των πλαστών περιγραφών της πραγματικότητας, η αντικειμενικότητα καταποντίζεται στη θάλασσα της σύγχυσης και της κατασκευασμένης μνήμης. Εξωφρενικοί ισχυρισμοί μπορούν να εκφραστούν χωρίς απολύτως κανένα στοιχείο, οδηγώντας σε αποτρόπεες ενέργειες. Η ιστορία είναι γεμάτη με τα συντρίμμια που άφησαν πίσω τους δημαγωγοί που εκμεταλλεύτηκαν με επιτυχία τα τρωτά σημεία των οπαδών τους.
Οπαδοί
Οπαδοί που, ενώ φέρουν το λάβαρο των μεγαλεπήβολων διακηρύξεων και υποσχέσεων με ύφος νταή που θα προκαλέσει πόνο και ταλαιπωρία, μετά βίας αποκρύπτουν τα προσωπικά τους τραύματα και το ψυχικό τους κενό -που κάνει την μεγαλοπρεπή του εμφάνιση στην έλλειψη έγνοιας και ενσυναίσθησης για τους αδύναμους. Ίσως παραλληλίζεται με τον ορισμό της τραγωδίας. Δηλαδή ότι οι πράξεις των πρωταγωνιστών τελικά επιφέρουν τα χτυπήματα της μοίρας τα οποία αρχικά είχαν ως μοναδικό σκοπό να αποφύγουν. Εάν ο στόχος της εξαπάτησης και της προπαγάνδας είναι η πόλωση με τη δημιουργία ενός «Εμείς» που προσφέρει την ψευδαίσθηση του ανήκειν μπροστά στη μοναξιά, ενάντια σε ένα «Αυτοί» που περιέχει ό,τι κακό έχουμε αποκυρήξει από μέσα μας, απειλούμαστε με την επιτυχία του.
Επανάληψη
Η επανάληψη του ψέμματος του δίνει τη δική του πραγματικότητα. Κανένας έλεγχος γεγονότων και καμιά αντίφαση δε μπορεί να ανατρέψει αυτήν τη νέα πραγματικότητα. Το φαινόμενο έχει περιγραφεί και ως «Ψευδαίσθηση της αλήθειας» (Illusory Truth Effect). Η ψευδαίσθηση ότι οι ψευδείς πληροφορίες είναι αληθινές και σωστές μετά από επανειλημμένη έκθεση σ’αυτές (Hasher et al,1977). Όταν αξιολογoύμε την αλήθεια βασιζόμαστε στο εάν οι πληροφορίες είναι κατανοητές και εάν αισθανόμαστε με αυτές οικεία. Η εξοικείωση υπερνικά τον ορθολογισμό, το συναίσθημα και η ασυνείδητη έλξη υπερτερεί της λογικής. Η επανειλημμένη ακρόαση και η εξοικείωση με ένα ψεύδος, παράδοξα τελικά μας κάνει να την αισθανόμαστε σωστή και αποδεκτή.
Πίστη
Άλλωστε συνήθως πιστεύουμε τους άλλους ανθρώπους. Αυτά που μας εκμυστηρεύονται πιστεύουμε ότι είναι αληθινά. Τα πιστεύουμε ακόμη κι αν έχουμε βάσιμους λόγους να μην το κάνουμε. Θέλουμε να πιστεύουμε ότι τα πρότυπα και οι πατρικές μας «φιγούρες» -δάσκαλοι, εργοδότες, προϊστάμενοι, πολιτικοί- είναι έντιμοι κι αξιόπιστοι. Ενώ είμαστε εξοικειωμένοι με τη συστημική εξαπάτηση, τείνουμε να υποθέτουμε ότι στις δημοκρατίες επικρατεί η αλήθεια, και παρόλο που μπορεί να υπάρχει κάποιου είδους εξαπάτηση, η αλήθεια θα «λάμψει». Η κατά καιρούς αποκάλυψη της αλήθειας, μέσω διαφόρων ελεγκτικών μηχανισμών δε σταματάει τη ροή της εξαπάτησης. Το ψέμα τελικά έχει «μακρυά -και όχι κοντά- ποδάρια» και αντί να πεθάνει, μακροημερεύει. «Η αλήθεια δεν συγκαταλέγεται ποτέ στις πολιτικές αρετές και τα ψέματα θεωρούνταν πάντα ως δικαιολογημένα εργαλεία στις πολιτικές συναλλαγές» (H. Arendt , 1971).
Εξιδανίκευση
Η εξιδανίκευση της υποκειμενικότητας εξελίσσεται τις τελευταίες δεκαετίες. Ο εναγκαλισμός της υποκειμενικότητας απομειώνει την αντικειμένικότητα της αλήθειας. Η γνώμη επικρατεί της γνώσης και τα συναισθήματα έναντι των γεγονότων (Kakutani, 2018). Είναι σαν όλες οι γνώμες να έχουν την ίδια βαρύτητα, που σχετίζεται με μια -συγκαταβατική ή μη- εχθρική στάση προς τη γνώση. Κάθε γνώμη για οποιοδήποτε θέμα είναι το ίδιο καλή με κάθε άλλη. Ο J.Steiner το 1993 περιγράφει δύο τύπους αποφυγής της πραγματικότητας. Στον πρώτο «κλείνουμε» τα μάτια μας. Αυτό περιλαμβάνει ταυτόχρονα και τη γνώση και την άγνοια της αλήθειας. Επιτρέπω στον εαυτό μου να γνωρίζει και να μη γνωρίζει ταυτόχρονα. Στον δεύτερο τρόπο αποχωρούμε από τη γνώση της αλήθειας προς έναν εσωτερικό ή κοινωνικό χώρο παντοδυναμίας. Εκεί η πραγματικότητα αντιμετωπίζεται με περιφρόνηση, χωρίς ενοχή ή ντροπή.
Κίνητρο
Σε κοινωνικό επίπεδο, όποιο κι αν είναι το κίνητρο, ο δόλος και ιδιαίτερα ο πολιτικό δόλος διαστρεβλώνει τη δημοκρατική κουλτούρα. Αποτελεί «επίθεση στην κοινωνία των πολιτών». Αντί να αφορά «στην αναζήτηση μιας κοινής λύσης στα προβλήματα που μας επηρεάζουν όλους, γίνεται άσκηση χειραγώγησης, ίντριγκας και ωμής εξουσίας» (Oborne, 2005). Η έλλειψη ντροπής κι ενοχής είναι αυτή που κάνει τις παντοδύναμες συμμαχίες τόσο επικίνδυνες, αφού οι κοινωνικοί και προσωπικοί περιορισμοί που θα έπρεπε να δρουν ενάντια στο καταστροφικό δυναμικό τους και τη σκληρότητά τους έχουν καταστεί ανενεργοί. Αυτοί οι περιορισμοί διαβρώνονται σταδιακά μέσω της κουλτούρας του δόλου και δημιουργούν νέες δομές σε κοινωνικό και κατά συνέπεια σε ατομικό επίπεδο που κατά κάποιο τρόπο εξελίσσουν τις ανθρώπινες κοινωνίες.
