Εφηβεία. Η αφηρημένη -τελικά- ερμηνεία της έννοιας «οικογένεια», ακόμη και όταν ανθρωπολογικά, ψυχαναλυτικά, κοινωνιολογικά προσθέσουμε τους προσδιοριστές «δυτικού τύπου», «πυρηνική», «μεσοαστική», συνεχίζει να αποτελεί τον βασικό διαμεσολαβητικό χώρο μεταξύ ατόμων και κοινωνιών. Παρόλο που οι θεωρητικοί του φεμινισμού άσκησαν κριτική στις παγιωμένες παραδοχές σχετικά με την κουλτούρα και την προσωπικότητα, στην ουσία ανέδειξαν την παραδοσιακά κεντρική έννοια του «κοινωνικού χαρακτήρα». Διατηρώντας ως λειτουργικό ορισμό του πολιτισμού (culture) την «οργανωμένη εκείνη ομάδα ιδεών, συνηθειών κι εξαρτημένων συναισθηματικών αντιδράσεων που διαμοιράζεται στα μέλη μιας κοινωνίας» (R.Linton,1956).
Κοινωνικός Χαρακτήρας
Στην απλούστερη εκδοχή του -ο «κοινωνικός χαρακτήρας»- αναφέρεται στον ενιαίο συλλογικό χαρακτήρα που μοιράζονται όλα τα μέλη μιας συγκεκριμένης κοινωνίας ή και οικογένειας. Σα μια βαφή που χρωματίζει όλα τα άτομα με παρόμοιοι τρόπο, ή τον κοινό τόπο και τρόπο που δημιουργεί η κοινή γλώσσα. Ωστόσο αυτό μπορεί να έχει νόημα μάλλον μόνο για ορισμένες μεμονωμένες οικογένειες και για ορισμένες ομοιογενείς και μικρές ή απομονωμένες φυλετικές ή εθνοτικές κοινωνίες. Φαίνεται να είναι ανεπαρκές για πιο σύνθετες, πλουραλιστικές κι εκτεταμένες κοινωνίες, οι οποίες μεταβάλλονται και αναγεννούν συνεχώς ταυτότητες -τις οποίες ορισμένα μέλη προσυπογράφουν και άλλα όχι. Στις περίπλοκες σύγχρονες κοινωνίες επικρατούν πολλοί «κοινωνικοί χαρακτήρες». Σε διαφορετικές «υπο-κοινωνίες» και γεωγραφικούς προσδιορισμούς, τοπικούς και υπερ-τοπικούς θεσμούς.
Ομάδες
Οι κατεξοχήν βιωματικοί τόποι των ανθρώπων είναι οι ομάδες τους. Που ορίζονται από την τάξη, τη θρησκεία, τη γλώσσα και την περιοχή, καθώς και από το κοινωνικό έθνος -όπως και αν αυτό ορίζεται. Επίσης, χαρακτηρίζονται από συνεχείς προσπάθειες να επεκταθούν και να να σχηματίσουν νέες ομάδες. Σε συγκεκριμένες ιστορικές στιγμές, ιδίως σε στιγμές κρίσης, ένα κυρίαρχο σύνολο κοινωνικών χαρακτηριστικών μπορεί να αναδυθεί και με την πάροδο του χρόνου, να χρωματίσει μεγάλα τμήματα της κοινωνίας, κάνοντας ορισμένα άτομα να αισθάνονται εναρμονισμένα με την κυρίαρχη διαμόρφωση και άλλα ξένα ή αποξενωμένα. Αλλά και οι κοινωνίες «μετατοπίζονται» έτσι, ώστε ορισμένα άτομα ευνοούνται κι έχουν περισσότερες πιθανότητες να ευδοκιμήσουν, να αποκτήσουν δύναμη και να ασκήσουν επιρροή.
Κοινωνίες
Οι σύνθετες -μοντέρνες και μεταμοντέρνες- κοινωνίες μοιάζουν με εφήβους. Πλήρεις αντίθετων και αντικρουόμενων χαρακτηριστικών, αντιθετικών και ασύμβατων παρορμήσεων. Που σχετικά γρήγορα μετατρέπονται σε άκαμπτες, εξαλείφοντας ή φιμώνοντας ανθρώπους, καταπιέζοντας χαρακτηριστικά με μονολιθικό κι εντροπικό τρόπο. Μέχρι μια επανάσταση να τις διαλύσει ξανά ή μέχρι να παρακμάσουν και να φθαρούν μέχρι την εξάλειψή τους. Σαν τους εφήβους, αυτού του τύπου οι σύνθετες κουλτούρες από αναπτυξιακή άποψη είναι μέγιστα επιρρεπείς. Είναι ευμετάβλητες στη διαμόρφωση ταυτοτήτων μέσω ασταθών και εφήμερων ταυτίσεων. Οι κοινωνίες και οι ομάδες τους έχουν «κοινωνικούς χαρακτήρες». ‘Οχι έναν και μοναδικό κοινωνικό χαρακτήρα. Επίσης κάθε δεδομένη κοινωνία αποτελείται από ανθρώπους διαφορετικών τύπων χαρακτήρα, καθένας από τους οποίους θα έχει πολύπλοκες σχέσεις με τους διαθέσιμους «κοινωνικούς χαρακτήρες».
Στάδιο
Το οιδιπόδειο και το εφηβικό στάδιο της ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης έχουν ιδιαίτερη σημασία για την προσαρμογή του ατόμου στην κοινωνία. Ο τρόπος με τον οποίο δημιουργείται και επιλύεται το οιδιπόδειο σύμπλεγμα καθορίζει σε μεγάλο βαθμό όχι μόνο τον χειρισμό του πολιτισμού από τον άνθρωπο, αλλά, κυρίως, τη φύση της σχέσης του με τους άλλους. Και μάλιστα τους ανθρώπους ως πραγματικά πρόσωπα και όχι απλώς ως πηγές καθαρά ναρκισσιστικής προ-οιδιπόδειας ικανοποίησης ή ματαίωσης.
Τμήματα
Καθώς το παιδί ωριμάζει, τα τμήματα του πολιτισμικού προτύπου που του διαμεσολαβούνται μέσω της πολιτισμικής εμπειρίας διευρύνονται μάλλον γρήγορα. Έτσι γίνεται όλο και πιο ικανό να βλέπει -ή τουλάχιστον, να αισθάνεται αποτελεσματικά- το πολιτισμικό δάσος πίσω από τα δέντρα των διακριτών, ατομικών εμπειριών με μεμονωμένα πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Η διεύρυνση της πολιτισμικής εμπειρίας του παιδιού, του επιτρέπει να ανιχνεύσει το πρότυπο, το ήθος, το σύστημα αξιών, το σχήμα μέσων-σκοπών που δίνουν νόημα και δομή στις διακριτές εμπειρίες του. (E.Young-Bruehl, 1996)
Παιδί
Όταν το παιδί είναι αρκετά μεγάλο οι πρώιμες εντυπώσεις, προσδοκίες, κανόνες αποκτούν νόημα κι αποκαλύπτουν ένα μοτίβο, ώστε να μπορούν να γίνουν αποδεκτές. Βέβαια διατηρώντας ορισμένες προγεννητικά καθορισμένες «στρεβλώσεις». Τότε οι άνθρωποι που ανέθρεψαν αυτό το παιδί, μπορούν να γίνουν πρόσωπα, αντί να παραμείνουν «μερικά αντικείμενα» και να αποτελούν απλώς πηγές ναρκισσιστικών ικανοποιήσεων ή και πλήγματα στην αυτοεκτίμηση του βρέφους. (G.Devereux, 1951)
Πλουραλισμός
«Κατ’ αρχήν ο κόσμος είναι πλουραλισμός» (James, 2019). Οι ιδέες και οι πρακτικές των ανθρώπων είναι στενά συνδεδεμένες με τις επιθυμίες και τις κλίσεις τους. Που απορρέουν από τη μοναδική θέση των ανθρώπων στον Κόσμο. Οι μεμονωμένοι άνθρωποι -τα άτομα κατά Ormay– είναι χώροι αναδυόμενων ρευμάτων συνείδησης. Σ’ αυτά οι επιρροές από τον Κόσμο συναντούν τις βιωματικά διαμορφωμένες φαντασιακές δυνατότητες των ατόμων.
Συνάντηση
Μια συνάντηση στην οποία τόσο ο Κόσμος όσο και το άτομο μπορεί να μετασχηματιστούν (ή να μην μετασχηματιστούν). Κανένας από εμάς δεν έχει πανομοιότυπες δυσκολίες. Συνεπώς ούτε μπορούμε να περιμένουμε πανομοιότυπες λύσεις. Ο καθένας, από την ιδιόμορφη οπτική του, λαμβάνει συγκεκριμένο πεδίο γεγονότων και προβληματισμών και μοναδικούς τρόπους διαχείρισης και αντιμετώπισης. Κάθε στάση μας και ψυχική θέση αποτελεί μια συλλαβή στο συνολικό μήνυμα της ανθρώπινης φύσης. Μας χρειάζονται όλοι για να συλλαβίσουμε το νόημα πλήρως (James, 1982).
Μια ανταπόκριση στην εισήγηση του Γεράσιμου Μακρή «Ταυτότητα στην Εφηβεία κι εικόνες στο σύγχρονο Δυτικό Πολιτισμό» στο Ινστιτούτο Ψυχοκοινωνικής Ανάπτυξης στο πλαίσιο των Ψυχαναλυτικών Διαλόγων, Λάρισα 02.12.2023
