Εξομολόγηση σε «άγνωστη γλώσσα». Μνήμη που διεγείρει, όχι απλώς ζάχαρη και βανίλια. Που πλημμυρίζει από απροσδόκητη ευφορία. Ένα μικρό γλύκισμα – μια madeleine – αγγίζει τρεις στοιβάδες της ύπαρξης. Tην πείνα του σώματος, την απόλαυση που ζητά νόημα, την αρχαϊκή δίψα για αγάπη και αναγνώριση. Ως εισαγωγή στην τριδιάστατη αρχιτεκτονική της επιθυμίας. Του σώματος, της φαντασίωσης, της σχέσης. Η απόλαυση του Proust (Du côté de chez Swann, 1913) αναβλύζει από το «τεράστιο οικοδόμημα της μνήμης» και τον επιστρέφει στο Combray, στις Κυριακές της παιδικής ηλικίας. Αυτό το τρίπτυχο – σώμα, φαντασίωση, σχέση – είναι και η γλώσσα των ονείρων, μόνο που εκεί μιλιέται υπαινικτικά.
Νεύρωση
Νεύρωση ονομάζουμε ένα μοτίβο ψυχικού πόνου που γεννιέται από εσωτερικές συγκρούσεις. Όταν δυνατές επιθυμίες κι ανάγκες συναντούν απαγορεύσεις, ενοχές και ιδανικά. Δεν μιλάμε για «τρέλα» αλλά για συμπτώματα. Για συμβιβασμούς που προσπαθούν να κρατήσουν την ισορροπία. Μιλάμε για άγχος, φοβίες, ιδεοληψίες και καταναγκασμούς, υστερικές ή ψυχοσωματικές εκδηλώσεις, αποφυγές, «κολλημένες σκέψεις». Η πραγματικότητα παραμένει ακέραιη, όμως οι άμυνες δουλεύουν προσπαθώντας να μειώσουν την ένταση της σύγκρουσης. Έτσι το σύμπτωμα λειτουργεί ως «λύση» με το ανάλογο κόστος. Ανακουφίζει αλλά περιορίζει. Παρότι στη σύγχρονη ψυχιατρική ο όρος έχει αντικατασταθεί από ειδικότερες διαγνώσεις, παραμένει κλινικά χρήσιμος. Διότι εάν μείνουμε στις ειδικότερες διαγνώσεις είναι σχεδόν αδύνατον να έρθουμε σε επαφή με την ποιότητα και τη συνοχή πίσω από τα συμπτώματα και να δουλεύουμε με τη σημασία τους. Να μην προσπαθούμε απλώς να τα «εξαφανίσουμε» – γεγονός ανακουφιστικό μεν αλλά τις περισσότερες φορές ανεπαρκές, χωρίς νοηματοδότηση.
Ξόρκια
«Όνειρο ήταν, ευτυχώς!» ή «Κρίμα που τα βλέπω μόνο στα όνειρα». Αυτά τα μικρά «ξόρκια» είναι συχνά οι πρώτες μας άμυνες. Προσπάθειες να ελαφρύνει ή να σβήσει κάτι που παρά λίγο να ξεγλιστρήσει από τους εσωτερικούς μας φραγμούς. Τα όνειρα δεν μιλούν ευθέως· προτιμούν την πλάγια οδό. Συμπυκνώνουν νοήματα, μετατοπίζουν τον πυρήνα τους, «ντύνουν» τις σκέψεις με εικόνες και τέλος, τα λειαίνουν για να μοιάζουν αφηγηματικά. Μέσα σε αυτή την άγνωστη γλώσσα συνεχίζει να ανασαίνει το πρώιμο κομμάτι του εαυτού μας. Ο,τι κάποτε υπήρξαμε επανέρχεται με μνήμες, αισθήματα, μισοειπωμένες επιθυμίες. Έτσι, το όνειρο είναι μια ομολογία σε αλλότριο ιδίωμα. Στην αρχή μοιάζει ακατανόητο, όμως κρατά ζωή και σημασία. Γι’ αυτό παραμένει πολύτιμο. Ανοίγει πέρασμα προς το ασυνείδητο και γίνεται ουσιαστικό υλικό στη θεραπευτική δουλειά. Ο Freud (1900,1905) ενώ αρχικά στηρίχτηκε στη μελέτη των νευρώσεων για να κατανοήσει το όνειρο, αργότερα επιχειρεί την αντίστροφη πορεία. Ξεκινά από το όνειρο για να φωτίσει την ψυχολογία των νευρώσεων. Αν μπορούμε να «διαβάζουμε» το όνειρο, βλέπουμε πώς οργανώνεται ο ψυχικός πόνος. Πού σκοντάφτει η επιθυμία, πώς λειτουργεί η λογοκρισία, με ποιους ελιγμούς κρύβεται και ζητά διέξοδο.
Σύμβολα
Στο όνειρο, τα σύμβολα δεν είναι σταθεροί κωδικοί· είναι ζωντανές συντομεύσεις νοήματος. Συμπυκνώνουν πολλά μαζί. Μνήμη, επιθυμία, φόβο, σώμα και τα ντύνουν με εικόνες που αντέχει η λογοκρισία. Μια θάλασσα μπορεί να είναι ηδονή, απώλεια, μητρικό κράτημα ή απλώς το περσινό καλοκαίρι. Το τι σημαίνει κάθε φορά κρίνεται από το πλαίσιο του ονείρου και κυρίως από τους προσωπικούς συνειρμούς του καθενός μας. Τα σύμβολα είναι και πολιτισμικά και απολύτως προσωπικά. Μοιραζόμαστε τα ίδια λεξιλόγια, αλλά η προφορά είναι του καθενός. Στην ανάλυση τα αντιμετωπίζουμε ως γέφυρες, όχι ως «λύσεις σταυρόλεξου». Ακολουθούμε τη ροή των εικόνων μέχρι να επανα-συνδεθούν με τη βιωμένη εμπειρία. Στη θεραπευτική ομάδα, τα σύμβολα ταξιδεύουν ακόμη περισσότερο. Η ονειρική διαδικασία αφορά όλους, όχι μόνο αυτόν που φέρνει ως άλλο δώρο το όνειρό του και το προσφέρει στην ομάδα. Κυκλοφορεί – το όνειρο – από στόμα σε στόμα, αλλάζοντας χρώμα καθώς ακουμπά στις ιστορίες ή και τα όνειρα των άλλων. Έτσι, το σύμβολο δεν αποκαλύπτεται μία φορά για πάντα· ωριμάζει καθώς το συζητάμε, ώσπου να πει αυτό που δεν μπορούσε να ειπωθεί με λέξεις.
Όνειρο
Το όνειρο, όπως και το σύμπτωμα, είναι ένας συμβιβασμός: διαιτητής ανάμεσα στην επιθυμία που ζητά ικανοποίηση και στη λογοκρισία που την απαγορεύει. Μια υστερική παράλυση, λόγου χάρη, μπορεί να είναι ένα απωθημένο συναίσθημα που μιλά στη γλώσσα του σώματος — παραμορφωμένο και αγνώριστο, αλλά παρόν. Γι’ αυτό, στην ανάλυση δεν κυνηγάμε «λεξικά ονείρων». Ακούμε πώς το σώμα, η επιθυμία και ο δεσμός συντονίζονται — ή μπλέκονται — στον ύπνο και στην εγρήγορση. Κι όταν η «ξένη γλώσσα» αρχίζει να μεταφράζεται χωρίς βία, ξαναβρίσκουμε πρόσβαση στο προσωπικό μας Combray. Εκεί όπου μνήμη, νόημα και αγάπη συναντιούνται..