Μαζικός Νους. Στη τραγωδία του Ευριπίδη, Βάκχαι, ο Πενθέας διαλύεται, κυριολεκτικά και συμβολικά, από μια ομάδα γυναικών. Ανάμεσά τους και η Αγαύη η ίδια του η μητέρα. Δεν τον αναγνωρίζει. Τον βλέπει σαν ελάφι, σα θήραμα. Όλες οι ανθρώπινες σχέσεις ακυρώνονται. Δεν υπάρχει ούτε αγάπη ούτε μίσος. Μόνο η υπνωτική ταύτιση με την ομάδα. Στην οποία κάθε διαφορά, κάθε ταυτότητα, αποτελεί κίνδυνο και πρέπει να εκλείψει. Είναι ο κόσμος μιας παλινδρόμησης σε πρώιμες μορφές ύπαρξης. Η μητρική φιγούρα δεν μπορεί να προσφέρει περιβάλλον και αναγνώριση και το άτομο ανυπεράσπιστο καταφεύγει στη «λύση» της μαζικής ταύτισης. Με την ομάδα που προσφέρει ασφάλεια μέσα από την ομοιομορφία, αλλά με τίμημα την εξαφάνιση της προσωπικότητας.
Σκέψη
Ακολουθώντας τη σκέψη ενός σύγχρονου στοχαστή μπορούμε να διακρίνουμε τύπους παθολογικών ομάδων. Αυτές που ο ηγέτης λατρεύεται και παρέχει ανακούφιση μέσα από μια εικόνα παντοδυναμίας. Σε αυτές που η ομάδα ενωμένη εξωτερικεύει όλη της την επιθετικότητα στον «εχθρό». Και σε αυτές που η βία αποτελεί τελετουργία, καθαρτήριο και τελικά θρίαμβος. Η αμφιβολία και η τρυφερότητα που έλκει δεν υπάρχει πια. Μόνο υπερβολική λατρεία προς τον ηγέτη και εξίσου υπερβολικό μίσος προς τον Άλλο (O. Kernberg, 2003).
Ομάδα
Η φασιστική ομάδα είναι ίσως το πιο καθαρό παράδειγμα. Όχι απλώς υποταγή, αλλά συμμετοχή σε μια «μεγαλύτερη από τον εαυτό» εμπειρία. Όπου η ατομικότητα εξαφανίζεται και το πλήθος γίνεται ένας τεράστιος, «καθαρός αρσενικός» οργανισμός. Ομάδα χωρίς αμφιθυμία, χωρίς εσωτερικές σχέσεις, χωρίς μητρική μνήμη. Η θηλυκότητα βιώνεται σαν απειλή, σαν χάος. Η λύση είναι η υπερβολική ταύτιση με ένα ιδεατό, βίαιο αρσενικό σώμα. Παρελάσεις, στολές, όπλα. Μια υπερ-αρρενωπότητα που προσπαθεί να καλύψει το εσωτερικό ρήγμα.
Εποχές
Υπάρχουν κείμενα που μιλούν ανοιχτά για τον τρόμο του αρσενικού ψυχισμού μπροστά στη θηλυκή δημιουργική δύναμη, γραμμένα σε εποχές που συνηχούν με τη δική μας (K. Horney, 1932). Όταν αυτός ο τρόμος δεν μπορεί να μεταβολιστεί ψυχικά, τότε οδηγεί είτε σε ναρκισσιστική απόσυρση είτε σε παρανοϊκή επιθετικότητα — ή και στα δύο. Στις μαζικές μορφές βίας, όπως αυτές που βλέπουμε στις Βάκχες ή και σε καθεστώτα η γυναίκα είτε διαγράφεται είτε μετατρέπεται σε τέρας. Η μητέρα δεν κρατά ούτε περιέχει. Κατασπαράζει ή απουσιάζει.
Μοτίβο
Αλλά και σε πιο «ήπιες» μορφές, το ίδιο μοτίβο υπάρχει. Ομάδες που μας απορροφούν μέσα από τον ενθουσιασμό —μια ποδοσφαιρική εξέδρα, μια θρησκευτική τελετή, μια πολιτική συγκέντρωση— μπορούν να λειτουργούν σαν προσωρινά υποκατάστατα του Εγώ. Δίνουν ανάπαυση από την κούραση της καθημερινής επιβίωσης. Όταν αυτή η εμπειρία γίνει μόνιμη και καθοριστική για την ταυτότητα, τότε το άτομο παύει να αναπτύσσει σχέσεις. Αντί για εσωτερικότητα, εμφανίζεται ένας παθολογικός οργανισμός. Ένας ψυχικός κόσμος χωρίς αληθινές σχέσεις, γεμάτος ψεύτικες ταυτίσεις και βίαιες άμυνες, μια συντεχνιακή κλίκα, ένα είδος «εσωτερικής μαφίας».
Απουσία
Σε όλα αυτά, η απουσία της «μητρικής μορφής» είναι κομβική. Όταν δεν υπάρχει η δυνατότητα για έναν εσωτερικό χώρο που να αντέχει την ένταση, την αβεβαιότητα και την ετερότητα, τότε το Εγώ διαλύεται και παραδίδεται. Όχι στην αγάπη, αλλά στην ομοιομορφία. Όχι στον Άλλο, αλλά στο είδωλο του Ιδίου. Εκεί γεννιέται η καταστροφή.
Στοίχημα
Το στοίχημα για κάθε ατομική και συλλογική προσπάθεια ή/και ψυχοθεραπεία είναι αυτό: να κρατηθεί ανοιχτός ο χώρος της αναγνώρισης, της ετερότητας, της αμφιθυμίας. Να υπάρχει ένας τόπος —μια ομάδα, μια σχέση, ένας αναλυτικός χώρος— όπου κανείς δεν χρειάζεται να «εξαφανίσει» τον άλλον για να νιώσει ασφαλής. Ένας χώρος που να θυμίζει ότι μπορούμε να αντέξουμε τις διαφορές, χωρίς να καταρρεύσουμε.
Η σύνθεση της εργασίας υποστηρίχθηκε από τη χρήση εργαλείων τεχνητής νοημοσύνης για την αρχική οργάνωση ιδεών και την ενίσχυση της σαφήνειας του κειμένου.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
Otto Kernberg Sanctioned social violence: a psychoanalytic view (2003a)
Karen Horney, The dread of woman – Observations on a specific difference in the dread felt by men and by women toward the opposite sex (1932).
Hanna Segal, Silence is the real crime
Herbert Rosenfeld, Destructive Narcissism and the Psychoanalytic Process (1971).
Donald Winnicott, Playing and Reality (1971).
Ευριπίδης, Βάκχες — (διαχρονική πηγή έμπνευσης).
Wilfred Bion, Experiences in Groups (1961)
Google. (2024). Gemini (Μοντέλο γλώσσας). Ανακτήθηκε 15 Ιουνίου 2025, από [https://gemini.google.com/].