Η παρακμή ενός πολιτισμού αφήνει ίχνη στο εσωτερικό τοπίο των ανθρώπων του, και η ψυχαναλυτική σκέψη βλέπει αυτά τα ίχνη ως μορφές εσωτερικής σύγκρουσης, ως τρόπους με τους οποίους το υποκείμενο βιώνει την ένταση ανάμεσα στις ενορμήσεις, στις απαγορεύσεις και στις συλλογικές φαντασιώσεις της εποχής του. Ο πολιτισμός εμφανίζεται ως πεδίο συμφιλίωσης και ως σκηνή συμπτωμάτων, ως χώρος όπου η κοινή ζωή και η προσωπική δυσφορία συμπλέκονται και συγκροτούν μια ιδιαίτερη μορφή ψυχικής οργάνωσης, μια κοινωνική νεύρωση, μια κούραση της ικανότητας για νόημα.
Εξημέρωση
Στην καρδιά αυτής της θέασης αναδύεται η ιδέα ενός πολιτισμού που οικοδομείται πάνω σε μια διαρκή εργασία εξημέρωσης της επιθετικότητας και της σεξουαλικότητας. Η συλλογική ζωή ζητά θυσίες, μετατοπίζει τις άμεσες ικανοποιήσεις προς όφελος της ασφάλειας, της τάξης, της διάρκειας, και το τίμημα αυτής της επεξεργασίας εγγράφεται ως ενοχή, άγχος, ανάγκη για τιμωρία, αλλά και ως εξιδανικεύσεις που κρατούν δεμένο το υποκείμενο στο κοινό φαντασιακό του πολιτισμού του (Freud, 1930). Όταν η εσωτερική ισορροπία ανάμεσα στην ενόρμηση και στον πολιτισμικό δεσμό χάνει την ευκαμψία της, η συλλογική δυσφορία αποκτά όλο και πιο έντονα το χρώμα της παρακμής. Μέσα σε αυτή την προοπτική ο πολιτισμός προβάλλει σαν υπερμεγέθης ψυχικός οργανισμός, όπου θεσμοί, νόμοι, θρησκείες και κοσμοθεωρίες λειτουργούν σαν υπερεγώ κοινωνικής κλίμακας και οργανώνουν τις απαγορεύσεις προσφέροντας σενάρια νοήματος για τον πόνο και την επιθυμία. Η παρακμή εμφανίζεται ως άδειασμα αυτών των σεναρίων και ως μετατόπιση της ενοχής από τον δημιουργικό της ρόλο προς τη σφαίρα της αυτοκαταστροφής ή της τυφλής επιθετικότητας. Τότε η νεύρωση λειτουργεί λιγότερο ως συμβιβασμός και περισσότερο ως συλλογική παράλυση ή καταιγισμός δράσεων χωρίς εσωτερικό προσανατολισμό, σαν έναν πολιτισμό που κινείται πολύ και δυσκολεύεται να στοχαστεί την κίνησή του (Freud, 1927).
Κρίση νοήματος
Σε ένα άλλο επίπεδο η κρίση του πολιτισμού εγγράφεται ως κρίση νοήματος στην ψυχή του μεμονωμένου ανθρώπου. Η υποχώρηση της παραδοσιακής θρησκευτικής βεβαιότητας, η άνοδος του τεχνοκρατικού ορθολογισμού και η βιομηχανία της εικόνας συγκροτούν έναν κόσμο όπου η ψυχή αναζητά νέους τρόπους οργάνωσης της εμπειρίας, συνδέεται λιγότερο με σταθερούς συμβολικούς άξονες και περισσότερο με αποσπασματικές εντυπώσεις, προσωπικά ιδεώδη, εύθραυστες μορφές πνευματικότητας (Jung, 1933). Η παρακμή παίρνει τότε τη μορφή ενός ευρύτατου αισθήματος ανεπάρκειας και μοναξιάς, μιας εντύπωσης ότι ο κόσμος προχωρά ενώ ο εσωτερικός πυρήνας μένει εκτεθειμένος και ασταθής.
Ψυχική οικονομία
Η ψυχική οικονομία του σύγχρονου ανθρώπου σχηματίζεται μέσα στην ένταση ανάμεσα στην ανάγκη για ατομικότητα και στη μαζική οργάνωση της ζωής. Η κοινωνία προσφέρει ανήκουστες δυνατότητες και διαμορφώνει έναν τύπο ανθρώπου που εύκολα χάνει τον εσωτερικό του άξονα, καθώς η ελευθερία προβάλλει ως δώρο και ως φορτίο, γεννά άγχος, αίσθημα έκθεσης, επιθυμία για καταφύγιο σε ισχυρές δομές. Ένας πολιτισμός που υψώνει την αυτονομία του ατόμου συχνά κατευθύνει τους ανθρώπους προς νέες μορφές υποταγής, προς αυταρχικές ιδεολογίες ή προς ανώνυμες δυνάμεις της αγοράς, όταν η εσωτερική δομή διψά για καθοδήγηση και στήριξη (Fromm, 1941). Σε αυτό το πλαίσιο η παρακμή μοιάζει με αρρώστια της κανονικότητας, όπου οι άνθρωποι λειτουργούν, εργάζονται, καταναλώνουν, συμμορφώνονται και ταυτόχρονα βιώνουν ένα κρυφό αίσθημα κενού. Η κοινωνία διατηρεί την επιφάνεια της λειτουργικότητάς της και παράγει μαζικά εμπειρίες αποξένωσης και ματαιότητας, ενώ η ψυχαναλυτική σκέψη διαβάζει αυτή την κατάσταση ως συλλογική παθολογία χαρακτήρα, ως κουλτούρα που οργανώνει τον εαυτό της γύρω από άμυνες όπως η απομόνωση του συναισθήματος, ο ναρκισσισμός, η φυγή προς την κατανάλωση και την επιτυχία, σχήματα που προσφέρουν ανακούφιση μακριά από την εμπειρία της βαθιάς σχέσης (Fromm, 1955).
Καταστροφικότητα
Μια άλλη διαδρομή σκέψης φωτίζει την παρακμή μέσα από την εμπειρία της καταστροφικότητας. Η φρίκη των ολοκληρωτικών καθεστώτων και των στρατοπέδων εξόντωσης αναδεικνύει έναν πολιτισμό ικανό να στεγάσει στο κέντρο του ακραίες μορφές βίας και να τραυματίσει βαθιά την πίστη στη γραμμική πρόοδο, αγγίζοντας τα θεμέλια της νεωτερικής αυτοεικόνας. Η συζήτηση γύρω από την ενόρμηση του θανάτου φέρνει στο προσκήνιο μια εσωτερική βαρύτητα προς το ανόργανο, προς την ακύρωση μορφών και δεσμών, και η παρακμή φαίνεται τότε σαν έκρηξη μιας παλιάς καταστροφικής δυνατότητας που αιωρείται μέσα στον ίδιο τον πολιτισμό και ζητά σκέψη ικανή να ανοίγει οδούς πέρα από την άμεση εκφόρτιση (Blüml, Giorgi, Huppert, 2019).
Μέσα σε αυτό το σκοτεινό τοπίο η ψυχανάλυση συναντά την ερώτηση για το τι θεραπεύει. Η απάντηση εκτείνεται πέρα από τη μείωση του συμπτώματος και αγγίζει τη δυνατότητα ενός νέου τρόπου σχέσης με τον εαυτό, με τον άλλον, με την κοινότητα, καθώς η θεραπευτική εμπειρία ανοίγει χώρο για επεξεργασία της ενοχής και για μετατροπή της επιθετικότητας σε λόγο, σε δημιουργία, σε κοινή ευθύνη. Ο πολιτισμός ανακτά ζωτικότητα όταν γεννά μορφές όπου η επιθυμία, η μνήμη και η απώλεια συναντιούνται σε πλαίσια που αντέχουν την ένταση της εμπειρίας και μετατρέπουν το τραύμα σε δυνατότητα νοήματος
(Holowchak & Lavin, 2018).
Ομαδική εμπειρία
Σημαντικό μέρος αυτής της αναζήτησης αφορά την ομαδική εμπειρία. Η ψυχανάλυση φωτίζει το βάθος της προσωπικής ιστορίας, ενώ η ομαδική ανάλυση μεταφέρει αυτό το βάθος στο πεδίο των σχέσεων και επιτρέπει στη ζωή του ατόμου να εγγράφεται σε ένα πεδίο φωνών, σε μια μήτρα όπου το προσωπικό συναντά το κοινωνικό. Η έννοια της μήτρας περιγράφει έναν χώρο συνάντησης, στον οποίο κάθε υποκείμενο διαμορφώνεται μέσα στην κυκλοφορία σημασιών, στον διαμοιρασμό συναισθημάτων, στην ανάδυση μιας κοινής ασυνείδητης ιστορίας που διαπερνά την ομάδα και την κοινωνία (Foulkes, 1964). Σε αυτό το επίπεδο η παρακμή του πολιτισμού παίρνει τη μορφή διατάραξης της μήτρας, καθώς οι δεσμοί χαλαρώνουν, οι φωνές αποσυντονίζονται και η κοινή ιστορία χάνει τη συνεκτικότητά της, ενώ η εμπειρία της συμμετοχής γίνεται ασταθής. Οι άνθρωποι βιώνουν τον εαυτό τους ως απομονωμένα άτομα και ταυτόχρονα συμμετέχουν σε πεδία αμοιβαίων επενδύσεων, φόβων και ιδανικών που επηρεάζουν διαρκώς τον τρόπο που αισθάνονται και σκέφτονται, και η ψυχική υγεία των ομάδων και των κοινωνιών στηρίζεται στην ικανότητά τους να αντέχουν την ένταση, να μετατρέπουν την επιθετικότητα σε λόγο και να δημιουργούν μορφές αλληλεγγύης που επιτρέπουν το μοίρασμα του βάρους του πόνου και της ιστορίας αντί της μετατροπής του σε πράξεις καταστροφής.
Οπτική
Έτσι η ψυχαναλυτική οπτική παρουσιάζει την παρακμή ως κρίσιμη καμπή στη σχέση ανάμεσα στο υποκείμενο, στις ορμές του και στις συλλογικές μορφές ζωής. Κάθε πολιτισμός που πλησιάζει ένα σημείο εξάντλησης φέρνει στο φως τις δικές του άμυνες και τα δικά του τυφλά σημεία, ενώ η κατάρρευση παλιών μορφών νοήματος ανοίγει χώρο για νέους τρόπους σχέσης, για άλλες μορφές κοινότητας, για διαφορετικές συνδέσεις ανάμεσα σε προσωπική και συλλογική ιστορία. Η σκέψη κινείται ανάμεσα σε πένθιμη επίγνωση της απώλειας και σε διακριτική ελπίδα, ότι μέσα από αυτή την κρίση μπορεί να γεννηθεί μια πιο ώριμη σχέση με την επιθυμία, την ευθύνη και τον Άλλον.