Ταυτότητα. Ο όρος κοινωνική κατασκευή αναφέρεται σε από κοινού κατασκευασμένες αντιλήψεις της ανθρωπότητας που αποτελούν τη βάση για κοινές υποθέσεις σχετικά με την πραγματικότητα. Τα νοήματα αναπτύσσονται σε συντονισμό με άλλους και όχι χωριστά από κάθε άτομο. Το γεγονός ότι πολλοί άνθρωποι, συνήθως σε βάθος αιώνων, συμμετέχουν σε μια τέτοια δράση σημαίνει ότι αυτό που χτίζεται είναι μια κοινωνική κατασκευή.
Υπόθεση
Η υπόθεση ότι έννοιες, ιδέες και κοινωνικές πρακτικές αποτελούν κατασκευές -όχι αποδεδειγμένες θέσεις- και υπάρχουν ανεξάρτητα από την ανθρώπινη δραστηριότητα -στον αέρα· έξω από τον ανθρώπινο νου και πρακτική- και καθολικές· αληθινές για όλους ανά πάσα στιγμή- είναι δύσκολο να κατανοηθεί. Πρώτον διότι έτσι το διδασκόμαστε από τους ανθρώπους και τους θεσμούς στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής μας. Δεύτερον διότι η ιδέα της κοινωνικής κατασκευής που εφαρμόζεται σε φαινομενικά καθολικές έννοιες (ας πούμε η βαρύτητα ή ο δυισμός της σεξουαλικότητας) είναι αλαζονικά-ωφελιμιστικά ανθρωποκεντρική. «Η βαρύτητα υπήρχε πάντα, δεν τη δημιούργησε ο άνθρωπος!»
Πρώτη φορά
Όταν ερχόμαστε για πρώτη φορά σε γνώση των τρόπων κατηγοριοποίησης των ανθρώπων και των ανθρώπινων συμπεριφορών, αντιμετωπίζουμε αυτές τις κατηγορίες ως προκαθορισμένες, σταθερές και μόνιμες. Η ίδια η έννοια της κατηγοριοποίησης είναι πράξη σχεδίασης ενός ορίου. Όταν κατασκευάζουμε μια κατηγορία είναι σαν να παίρνουμε ένα στυλό και να σχεδιάζουμε μια γραμμή, κατανέμοντας κάποια χαρακτηριστικά στη μία πλευρά κι άλλα χαρακτηριστικά στην άλλη.
Συγκρούσεις
Η κατηγοριοποίηση των διαφορετικών ταυτοτήτων μας προκαλεί αντιπαραθέσεις και συγκρούσεις. Η αντιπαράθεση με διαφορετικούς κανόνες και αξίες δημιουργεί αβεβαιότητα. Η ταυτότητα δεν είναι η αφηρημένη ποιότητα που υποθέτουμε αόριστα ότι είναι. Καθορίζουμε την ταυτότητά μας τοποθετώντας την παράλληλα και αντιπαραβάλλοντάς την με άλλες πιθανές ταυτότητες. Η ταυτότητα χρησιμοποιούνταν σε άμεση σύνδεση με τοπικιστικά-εθνολογικά στερεότυπα (Τούρκοι-Έλληνες, Μακεδόνες-Σκοπιανοί). Σήμερα αυτά τα στερεότυπα έχουν γίνει παγκοσμιοποιημένα και κοινωνικοοικονομικά. Τώρα είναι ο αυτόχθονας πληθυσμός έναντι των εθνοτικών μειονοτήτων. Ο «ιουδαϊκο-χριστιανικός» πολιτισμός μας έναντι του «καθυστερημένου» Ισλάμ ή οι «σκληρά εργαζόμενες μεσαίες τάξεις» έναντι των «προνοιακών τσαμπατζήδων». Αυτού του τύπου οι κοινωνικές κατασκευές έχουν ένα κοινό: μας κάνουν να νιώθουμε ανώτεροι. Είμαστε πιο πολιτισμένοι, πιο έξυπνοι, εργαζόμαστε σκληρότερα και ούτω καθεξής. Η σημασία που αποδίδουμε σε αυτά τα εξωτερικά χαρακτηριστικά είναι ένα μέτρο της δικής μας αβεβαιότητας. Εάν τα αφαιρέσουμε τα όρια γίνονται πρακτικά αόρατα. Η ταυτότητα όμως είναι εσωτερική.
Ταυτότητα
Η ταυτότητά μας, βέβαια, δεν είναι ένας αμετάβλητος πυρήνας κρυμμένος στα βάθη της ύπαρξής μας. Είναι μια συλλογή ιδεών που ο έξω κόσμος έχει εγγράψει στο σώμα μας. Η ταυτότητα έχει να κάνει περισσότερο με την εξέλιξη προς το «να γίνω» παρά με το «τί είμαι». Είναι μια διαδικασία που ξεκινά από τη γέννηση. Βέβαια δεν είναι μια απλή μίμηση του περιβάλλοντος. Δεν μιλάμε για μια απλή ταύτιση με αυτό που βλέπουμε στους άλλους και μια επανάληψη των συναισθημάτων που οι άλλοι μας υποδεικνύουν ή αντιγράφουμε. Περιγράφοντάς την με αυτόν τον τρόπο, η κατασκευή της ταυτότητάς μας ακούγεται απλή αλλά και απίστευτη. Αν ήταν μόνο έτσι, όλοι θα γινόμασταν αυτό που υπαγόρευε το περιβάλλον μας και δεν θα μπορούσαμε να επηρεάσουμε καθόλου αυτή τη διαδικασία. Όμως εξ αρχής η ταυτότητά μας είναι μια ισορροπία εντάσεων –φορτίσεων κι εκφορτίσεων.
Επιθυμία
Είμαστε διχασμένοι ανάμεσα στην επιθυμία να συγχωνευθούμε και την επιθυμία να αυτονομηθούμε. Εξελισσουμε την ταυτότητά μας δια της ανάμειξης και του διαχωρισμού. Δια μέσω διαδικασιών ταύτισης-κατοπτρισμού και αυτονομίας-διαχωρισμού. Ο διαχωρισμός και η αντίστοιχη αναζήτηση αυτονομίας είναι εξίσου σημαντικές για την ταυτότητά μας με την ταύτιση. Μας επιτρέπουν να αναπτύξουμε την ατομικότητα μέσω της αντιπαράθεσης. Η ταυτότητα είναι το προσωρινό προϊόν της αλληλεπίδρασης μεταξύ συγχώνευσης και αποστασιοποίησης. Θέλουμε να είμαστε μέρος του ευρύτερου συνόλου και ταυτόχρονα επιθυμούμε την ανεξαρτησία.
Περιβάλλον
Ο τρόπος που καθρεφτιζόμαστε στο περιβάλλον θα καθορίσει ποιοι γινόμαστε. Φυσικά, αυτή η διαδικασία δεν συμβαίνει μόνο αυτόματα. Η αρχική ανάπτυξη είτε σωματική είτε ψυχική μπορεί να επέλθει –ειδικά στον άνθρωπο- μόνο μέσω –έστω στοιχειώδους- φροντίδας και αγάπης. Το μόνο σωστό επιστημονικό συμπέρασμα είναι ότι είμαστε το προϊόν της συνεχούς αλληλεπίδρασης μεταξύ του εγκεφάλου μας –ή ευρύτερα των γονιδίων, των νευρώνων και των ορμονών- και του περιβάλλοντος μας. Είναι δύσκολο να διακρίνουμε τη συμβολή της φύσης από αυτή της ανατροφής. Ακόμη και οι δομές του εγκεφάλου μπορούν να τροποποιηθούν από εξωτερικούς παράγοντες.
Ομάδα
Οι ιστορίες και οι ιδέες που μας μεταδίδουν οι οικογένειές μας, η κοινωνική τάξη στην οποία ανήκουμε, η κουλτούρα της οποίας είμαστε μέρος συνδυάζονται για να σχηματίσουν μια συμβολική τάξη. Τη μεγάλη αφήγηση που μοιράζεται και συντηρεί η μεγάλη ομάδα, με αποτέλεσμα μια περισσότερο ή λιγότερο κοινή ταυτότητα. Εάν μεγενθύνουμε ή σμικρύνουμε το μέγεθος της ομάδας (οικογένεια, χωριό, επαρχία, πόλη, έθνος) η ταυτότητα μεταβάλλεται-μετατοπίζεται. Η ομάδα όμως ενισχύεται πάντα από την «αληθινή» της ιστορία, της οποίας η προέλευση είναι ασαφής και μυθική.
Σχέσεις
Στις κοινωνικές σχέσεις, μέσα σ΄αυτές τις ομάδες, τοποθετούμε σε υψηλότερες θέσεις κυρίως πρόσωπα εξουσίας κι άτομα του αντίθετου φύλου. Τα τελευταία διαμορφώνουν ακόμη και τον τρόπο με τον οποίο αναπτύσσουμε την ταυτότητα φύλου μας. Η αρρενωπότητα καθορίζεται από τον τρόπο που βιώνεται η θηλυκότητα. Εάν οι γυναίκες αποτελούν την πηγή κάθε κακού, ταγμένο να δελεάζει στην αμαρτία, τότε οι άνδρες θα πάρουν τη μορφή των φοβισμένων, σοβαρών ανθρώπων που διαλαλούν και προβάλλουν τη μάχη ενάντια στην ίδια επιθυμία τους για τη γυναίκα. Αν αποτελούν τα τρυφερά, φροντιστικά αλλά κυριαρχικά όντα, θα γίνουν οι άνδρες-γιοί που προσπαθούν πάντα να ξεφύγουν από τα νύχια τους σε μια προσπάθεια αυτονομίας.
Συνιστώσες
Η σχέση με τον Άλλο ως εκπρόσωπο του αντίθετου φύλου και ως φιγούρα εξουσίας, καθορίζουν δύο σημαντικές -και συνυφασμένες- συνιστώσες της ταυτότητάς μας. Οι φιγούρες εξουσίες υπαγορεύουν τι μπορούμε και τι δε μπορούμε να κάνουμε με το σώμα μας κι εκείνες του αντίθετου φύλου ποιες απολαύσεις τιμωρούνται και ποιές όχι. Έτσι ξεκινάει η συζήτηση για κανόνες και αξίες, που σημαίνει ότι οι πεποιθήσεις μας για αυτά τα θέματα εμπεριέχονται στην ταυτότητά μας.
