Ψευδαίσθηση Ουδετερότητας. Στην εποχή της νεωτερικότητας, από τον 18ο έως τον 20ό αιώνα, οι κοινωνίες οργανώνονταν μέσα από έντονες ιδεολογικές συγκρούσεις — ο φιλελευθερισμός, ο σοσιαλισμός, ο φασισμός και η αναρχισμός δεν αποτελούσαν απλά πολιτικές θεωρίες, αλλά οραματικές αφηγήσεις που διαμόρφωναν συλλογικά μέλλοντα. Η πολιτική ήταν ένα πεδίο μάχης αξιών: ελευθερία, ισότητα, επανάσταση. Όπως υποστηρίζει ο Habermas (1981), η νεωτερικότητα τροφοδοτούνταν από συγκρούσεις νοήματος στη δημόσια σφαίρα. Η λογική και η ηθική τροφοδοτούσαν τον κοινωνικό μετασχηματισμό. Σήμερα, όμως, ο ιδεολογικός ζήλος έχει υποχωρήσει κι αντικατασταθεί από έναν τεχνοκρατικό πραγματισμό που ανάγει την πολιτική σε «βιωσιμότητα», «αποτελεσματικότητα» και αναλύσεις κόστους-οφέλους. Αυτή η μετατόπιση, όπως σημειώνει ο Bauman (2000), αντανακλά τη ρευστή νεωτερικότητα — έναν κόσμο όπου οι αξίες διαλύονται σε ένα ρευστό, εμπορικά συμβατό πραγματισμό. Αυτό που παρουσιάζεται ως ουδετερότητα — η «αντικειμενική» γλώσσα των οικονομικών — είναι στην πραγματικότητα μια ιδεολογική πλεκτάνη, που καλύπτει τους μηχανισμούς της εξουσίας (Crouch, 2004).
Ψευδαίσθηση
Η άνοδος της μεταδημοκρατικής διακυβέρνησης ενσαρκώνει αυτήν την ψευδαίσθηση. Αποφάσεις που κάποτε συζητούνταν ως ηθικές επιλογές (π.χ. η αναδιανομή του πλούτου) πλέον πλαισιώνονται ως τεχνικές ρυθμίσεις. Η λιτότητα είναι αποτέλεσμα αριθμητικής, κι όχι ιδεολογίας. Ο Foucault (1979) μίλησε για τη νεοφιλελεύθερη διακυβέρνηση που μεταμφιέζει την κυριαρχία σε λογική διαχείριση. Εκεί οι ανθρώπινες ζωές βελτιστοποιούνται σαν δεδομένα. Η αγορά, που παρουσιάζεται ως ουδέτερος διαιτητής, γίνεται ο αναμφισβήτητος λόγος του αποκλεισμού. Μετανάστες που απορρίπτονται λόγω «οικονομικού βάρους» ή συμπεριλαμβάνονται λόγω χρυσής βίζας, εργαζόμενοι που υφίστανται εκμετάλλευση με το επιχείρημα του «αναγκαίου ανταγωνιστικού θεσμορρυθμιστή». Δεν είναι το τέλος της ιδεολογίας, αλλά η χρηματοοικονομική της μεταμόρφωση, όπου η εξουσία λειτουργεί χωρίς ευθύνη και η διαφωνία απορρίπτεται ως παράλογη.
Συμπερίληψη /Αποκλεισμός και οι Δύο Όψεις της Εξουσίας
Οι ομαδικές δυναμικές αντανακλούν αυτήν την ευρύτερη αποπολιτικοποίηση. Όπως δείχνει ο Dalal (1998), η συμπερίληψη και ο αποκλεισμός δεν είναι παθητικές καταστάσεις αλλά ενεργές διαδικασίες που διαμορφώνονται από άρρητους κανόνες — ποιός μιλάει, ποιός ακούγεται, ποιός ανήκει. Αυτοί οι κανόνες συχνά αναπαράγουν κοινωνικές ιεραρχίες (τάξη, φυλή, εκπαίδευση) ενώ προσποιούνται ουδετερότητα. Μια ομάδα μπορεί να περηφανεύεται για τη «διαφορετικότητά» της, αλλά να σιωπεί τις περιθωριακές φωνές με το πρόσχημα της «επαγγελματικότητας» ή της «αποτελεσματικότητας». Αυτή η παράλυση της σκέψης (Dalal, 2012) εμποδίζει τις ομάδες να αντιμετωπίσουν τις δικές τους δομές εξουσίας, καθιστώντας τον αποκλεισμό όχι μόνο αόρατο αλλά και συστημικό.
Εξουσία
Η εξουσία χωρίζεται σε potentia (δημιουργική, συλλογική δράση) και potestas (ιεραρχικός έλεγχος). Η ύστερη νεωτερικότητα προτιμά την potestas — την εξουσία ως διαχείριση, όχι ως νόημα. Εταιρείες, κυβερνήσεις, ακόμα και ΜΚΟ εστιάζουν σε «αποτελέσματα» και «μετρήσεις», απογυμνώνοντας τη δράση από την ηθική της διάσταση. Το αποτέλεσμα είναι ένα κενό: εξουσία χωρίς σκοπό, αποκλεισμός χωρίς εξήγηση.
Ηθική
Στον πυρήνα κάθε κοινωνικού οργανισμού απλώνεται μια θεμελιώδης διάσταση της εξουσίας: η δυναμική τάση μεταξύ δημιουργικής δυνάμεως (potentia) και καταπιεστικής κυριαρχίας (potestas). Ο Spinoza, στο έργο του «Ηθική» (1677), εισήγαγε αυτή τη διάκριση ως οντολογικό ζήτημα – η potentia ως η εγγενής ικανότητα κάθε όντος να υφίσταται και να δρα, η potestas ως εξωτερικός περιορισμός. Στη σύγχρονη εποχή, αυτή η αντιπαράθεση μετασχηματίζεται σε πολιτικό αδιέξοδο: η χρηματοκρατία, με τα «αντικειμενικά» της κριτήρια, έχει εκμηδενίσει την ιδεολογία, κι έχει αναχθεί η ίδια σε ιδεολογία.
Potentia
Η potentia εκδηλώνεται ως συλλογική φαντασία που αμφισβητεί το κατεστημένο. Από τις απεργίες των εργατών έως τα κλιματικά κινήματα, η δημιουργική δύναμη των κοινοτήτων ανασυντάσσει συνεχώς τα όρια του δυνατού. Όπως επισημαίνει ο Dalal (1998), ακόμα και οι πιο «απολιτίκ» ομάδες αναπαράγουν μηχανισμούς εξουσίας – η διαφορά είναι ότι η potentia τους επιτρέπει να αναγνωρίζουν και να αμφισβητούν αυτούς τους μηχανισμούς. Σε αντίθεση, η potestas λειτουργεί μέσω αόρατων κανονικοτήτων: πιστοληπτικές αξιολογήσεις, «επαγγελματικοί» όροι, τεχνοκρατικές γλώσσες που αποκλείουν το ασυνήθιστο. Ο Foucault θα το έλεγε «βιοπολιτική» – η διαχείριση της ζωής μέσω «ορθολογικών» κριτηρίων που κρύβουν τις ιεραρχίες τους.
Potestas
Στη σύγχρονη μετα-ιδεολογική εποχή, η potestas έχει πάρει τη μορφή της οικονομικής μοίρας. «Δεν υπάρχει εναλλακτική», «οι αγορές αποφάσισαν». Η αποπολιτικοποίηση, όπως την περιγράφει ο Crouch (2004), είναι η μεγάλη νίκη της potestas – η πολιτική ανάγεται σε διαχείριση της στέρησης. Ο Honneth (1995) προειδοποιεί ότι η δικαιοσύνη απαιτεί αναγνώριση — όμως τα τεχνοκρατικά συστήματα ανάγουν τους ανθρώπινους αγώνες σε «αρχεία περιπτώσεων» και «δείκτες απόδοσης», διαγράφοντας τις αφηγήσεις που τροφοδοτούν την αντίσταση. Παράλληλα όμως, η potentia επιβιώνει σε κενά και ρωγμές: στους συνεταιρισμούς που δημιουργούν εναλλακτικές, στις κοινότητες που οργανώνονται πέρα από τις τράπεζες, ακόμα και στη δημιουργική τροπικοποίηση της γλώσσας που απομυθοποιεί τη «νομιμοφροσύνη» της εξουσίας.
Δέος
Το μεγάλο ερώτημα που αφήνει αυτή η ανάλυση είναι πώς μπορεί η potentia να μετατραπεί σε αντίπαλο δέος για την potestas. Ίσως η απάντηση βρίσκεται στην ανασύνθεση του πολιτικού ως ηθικού χώρου, όπου – όπως προτείνει ο Honneth (1995) – η αναγνώριση (recognition )της αξίας κάθε υποκειμένου θα αντικαταστήσει την αφηγηματική κενότητα της εποχής μας. Γιατί εν τέλει, όπως μας θυμίζει ο Spinoza, καμία potestas δεν είναι ισχυρότερη από την potentia όταν αυτή συνειδητοποιεί την ίδια της τη δύναμη.
Η Ανασύσταση του Πολιτικού
Η πρόκληση τώρα είναι να αποκαλυφθεί η ιδεολογία της έλλειψης ιδεολογίας. Όταν η πολιτική ανάγεται σε τεχνοκρατία και ο αποκλεισμός σε «λογική της αγοράς», χάνουμε το λεξικό για να απαιτήσουμε εναλλακτικές. Το καθήκον δεν είναι να νοσταλγούμε παλιά δόγματα, αλλά να αναζωπυρώσουμε την potentia — τη συλλογική φαντασία ενάντια στη στειρότητα της χρηματοοικονομικής εξουσίας. Όπως επεσήμανε ο Marcuse (1964), η κριτική πρέπει να τρυπήσει το μύθο της ουδετερότητας, αποκαλύπτοντας την εξουσία όπου κρύβεται — σε αλγόριθμους, «βέλτιστες πρακτικές» και τη σιωπηλή βία του «δεν υπάρχει εναλλακτική». Μόνο έτσι μπορεί ο αποκλεισμός να ονομαστεί και η συμπερίληψη να γίνει κάτι περισσότερο από κούφια υπόσχεση.
Για τη σύνταξη, την εννοιολογική διασαφήνιση και την επιμέλεια του παρόντος δοκιμίου αξιοποιήθηκε υποστηρικτικά η τεχνητή νοημοσύνη ChatGPT (OpenAI), με στόχο τη γλωσσική ομοιομορφία και τη φιλοσοφική συνοχή του κειμένου.
Βιβλιογραφικές Αναφορές
Bauman, Z. (2000). Liquid modernity. Polity Press. (Greek edition: Polytropon Publications)
Crouch, C. (2004). Post-democracy. Polity Press. (Greek edition: Papazisis Publications)
Dalal, F. (1998). Taking the group seriously: Towards a post‑Foulkesian group analytic theory. Jessica Kingsley Publishers. (Greek edition: Η ομαδική ανάλυση μετά τον S. H. Foulkes: Ας (ξανα)μιλήσουμε σοβαρά για την ομάδα, Εκδόσεις Κανάκη, 2007)
Dalal, F. (2012). Thought Paralysis: The Virtues of Discrimination. Karnac Books.
Foucault, M. (2008). The birth of biopolitics: Lectures at the Collège de France, 1978–1979 (G. Burchell, Trans.). Palgrave Macmillan. (Greek edition: Plethron Publications)
Habermas, J. (1984). The theory of communicative action. Volume 1: Reason and the rationalization of society (T. McCarthy, Trans.). Beacon Press. (Original 1981; Greek edition: Gnosi Publications)
Honneth, A. (1996). The struggle for recognition: The moral grammar of social conflicts (J. Anderson, Trans.). MIT Press. (Original 1992; Greek edition: Kritiki Publications)
Marcuse, H. (1964). One‑dimensional man: Studies in the ideology of advanced industrial society. Routledge. (Greek edition: Nissos Publications)
Spinoza, B. (1677). Ethics (G. H. R. Parkinson, Trans.). Oxford University Press. (Original 1677)