Πένθος. Κατά τον E.Husserl «Δε χρειάζεται να αναρωτιόμαστε αν η καρέκλα μπροστά μας είναι πραγματικά εκεί ή όχι· το θέμα είναι ότι, είτε είναι, είτε δεν είναι, κάτι συμβαίνει». Όσον αφορά σε αυτό το «κάτι», δεν μπορούμε να αμφιβάλλουμε για το ότι «Είναι». Μπορούμε όμως να αμφιβάλλουμε για το «Πώς Είναι». Η εμπειρία εμφανίζεται ως καρέκλες και τραπέζια και επιβεβαιώνεται από την άποψη των άλλων, που μοιράζονται τις ίδιες πεποιθήσεις για τις καρέκλες και τα τραπέζια. Η ίδια η εμπειρία όμως, το ίδιο το βίωμα μας τοποθετεί κι εμάς -τους παρατηρητές- στην ίδια πλευρά με τις παρατηρούμενες καρέκλες και τραπέζια. Είμαστε ένα. Κι αυτή η θέση υπερβαίνει την οικεία δυϊστική θέση αντικείμενο-υποκείμενο, άτομο-κοινωνία, Εαυτός-Άλλος. Είμαστε στον Κόσμο.
Εικόνα
Πολλές φορές προσπαθούμε να φέρουμε στο μυαλό μας την εικόνα ενός πολύ οικείου προσώπου. Τοποθετώντας σε αυτήν την εικόνα όλες εκείνες τις λεπτομέρειες που το κάνουν οικείο, αντιλαμβανόμναστε ότι κάτι «χάνουμε». Νομίζουμε ότι το γνωρίζουμε τόσο καλά, μέχρι που κάποια σημεία της εικόνας του μένουν απροσδιόριστα ή κενά. Είναι δύσκολο να το θυμηθούμε, σχεδόν βασανιστικό να προσθέσουμε όλες τις λεπτομέρειες. Τα πρόσωπα εκείνων που αγαπάμε περισσότερο γίνονται τα πιο δύσκολα να τα ανακτήσουμε. Ελπίζουμε κι επιθυμούμε να πετύχουμε ανασύσταση ή και αναβίωση· όχι απλή περιστασιακή ανάμνηση. Θέλουμε να «κρατήσουμε» αυτό το άτομο στα χέρια μας. Να το «ξαναγεννήσουμε» με τη δύναμη του νου· να γίνει απτό.
Αναγνώριση
Η προσπάθεια μιας τέτοιας ανασύνθεσης προσομοιάζει με την καλλιτεχνική ματιά κι απομακρύνει το παρατηρούμενο άτομο από την άμεση αναγνώριση. Γίνεται παράξενο ή ξένο. Υποχωρεί καθώς το δέρμα και η σάρκα του μετατρέπονται σε μολυβένια μοτίβα φωτός και σκιάς. Η διάκριση μεταξύ του τί είναι και τί δεν είναι μπορεί να μην έχει σημασία. Η τέχνη συγγενεύει με την απώλεια. Και αναδυκνείει το στενό δεσμό μεταξύ αναπαράστασης κι απουσίας. Συμβαίνει ότι και με τη γλώσσα· η ίδια η λέξη μεταλλάσσει το αντικείμενο.
Όνομα
Μόλις το αντικείμενο πάρει το όνομα «καρέκλα», η έννοια αναδύεται στη θέση της συγκεκριμένης καρέκλας κι απομακρύνει το πραγματικό προς όφελος της αναπαράστασης· αντικαθιστά το σημαινόμενο με το σύμβολο. Το ίδιο και κατά την καλλιτεχνική δημιουργία. Η πορεία της γραμμής του μολυβιού σχετίζεται με την απουσία αυτού που περιγράφει κι αναπαριστά. Ίσως υπάρχει και κάτι δολοφονικό σε αυτήν την πράξη της αναπαράστασης. Η απουσία και η απώλεια συνδέονται άρρηκτα και αποτελούν το έδαφος για την ίδια τη δυνατότητα για σκέψη.
Φωτογραφία
Η επικοινωνία μέσω της εικόνας μας υπενθυμίζει τη μετατόπιση της απεικόνισης της πολιτιστικής και προσωπικής μνήμης από τις εικαστικές τέχνες στη φωτογραφία, κατά τα μέσα του 19ου αιώνα. Η τέχνη αφέθηκε στις αναπαραστατικές ικανότητες του «μηχανικού ματιού». Εκθρονίστηκε από τον ρόλο της να αναπαριστά την πραγματικότητα και στάθηκε σε ένα σταυροδρόμι. Να μιμηθεί τη φωτογραφία ή να γυρίσει πίσω στην υποκειμενικότητά της. Το μέσο της δημιουργίας του έργου τέχνης και όχι το θέμα που απεικονίζεται δια του μέσου, γίνεται το επίκεντρο της καλλιτεχνικής προσπάθειας. Ως εάν η καλλιτεχνική δημιουργία να εστιάζεται στην παραγωγή μελαγχολικών αντικειμένων παρά στην αναπαράσταση του πένθους ή της ανάμνησης.
Βίωμα
Οι καλλιτέχνες εξαναγκάζονται από την αίσθηση και το βίωμα της απώλειας. Υποθάλπουν την ασυνείδητη παρότρυνση που είναι ενήμερη για το ότι ένας πλήρης κι αγαπημένος κόσμος έχει καταστραφεί. Ως εκ τούτου αναγκάζονται να τεθούν στην υπηρεσία της δημιουργικής τους θέσης ως διαδικασία επανορθωτικών πράξεων. Θυμούνται κι ανασυνθέτουν αυτόν τον κατεστραμμένο κόσμο, για να τον καταστήσουν διαθέσιμο ξανά. Η τέχνη συνεπάγεται καταστροφή, απώλεια και αποκατάσταση.
Πράξη
Η δημιουργική πράξη είναι μια επιτυχημένη πράξη πένθους. Σε περίπτωση ανεπιτυχούς πένθους, ακολουθεί μελαγχολία. Ο σκοπός, από μια υπαρξιακή πλευρά, είναι το αίσθημα της κοινής θλίψης. Στη μελαγχολία υπάρχει σύγχυση μεταξύ της απώλειας του εαυτού και της απώλειας του άλλου. Η δημουργική ικανότητα προέρχεται από τη ματαίωση κι αυτή είναι η αιτία των κινήτρων ή των φιλοδοξιών που ωθούν τους δημιουργικούς χαρακτήρες. Στη ρίζα της είναι η εμπειρία της απώλειας (Freud, 1917).
Διαδικασία
Χρειάζεται προσπάθεια για να εξελιχθεί η διαδικασία του πένθους. Χρειάζεται ανθρώπινη προσπάθεια για να κατανοηθεί η αέναη κίνηση του χρόνου προς το μέλλον. Η κίνηση αυτή είναι μια ιδιότητα που επισυνάπτουμε στην αντίληψη που δημιουργούμε για τον χρόνο, προκειμένου να τον κατανοήσουμε λαμβάνοντας υπόψη τη θνητή ζωή μας. Τα νήματα των ανθρώπινων ιστοριών πλέκονται μεταξύ τους σχηματίζοντας μοτίβα, που υφαίνουν ανθρώπινες ομάδες και κοινότητες μεταξύ τους, που με τη σειρά τους δομούν την ανθρώπινη μνήμη· σκαρφαλωμένη πάντα στο σπειροειδές κλιμακοστάσιο του χρόνου.
Τόποι
Υπάρχουν τόποι εμπειρίας στους οποίους δεν μπορούμε να αφήσουμε τίποτα. Τόποι στους οποίους τα «κτερίσματά» μας θα πρέπει να τα μαζέψουμε καθώς φεύγουμε, που η ανάμνηση και μόνο της παρουσίας μας εκεί δε συνάδει, ούτε είναι αυτόχθονη. Τους επισκεπτόμαστε, τους θαυμάζουμε αλλά φεύγοντας δε μπορούμε να αφήσουμε τίποτε εκεί. Η προσωπική και συλλογική μνήμη ενός κοινού ιστορικού παρελθόντος βασίζεται στις προσπάθειες αυτών που πλέον έχουν «φύγει». Η διάνοια, η σκέψη τους, ο τρόπος τους και τα συναισθήματα τους δεν είναι πλεόν παρόντα, παρά μόνο ως μνημονικά ίχνη και ως παρουσίες σε γωνιές του μυαλού και της ψυχής. Υπάρχουν λοιπόν άλλοι τόποι εμπειρίας και άλλοι συνοδοιπόροι στους οποίους τα «κτερίσματα» είναι κομμάτια του Εαυτού μας. Που η παρουσία μας εκεί είναι ενδημική κι όταν κινηθούμε για να φύγουμε αφήνουμε, με γλυκόπικρη διάθεση, ολόκληρες πλευρές μας.