Επίμονος Ατομικισμός. Στη σύγχρονη ψυχολογία, συχνά εστιάζουμε στο άτομο ως την πρωταρχική μονάδα ανάλυσης και παρέμβασης. Αυτός ο «βαθιά ριζωμένος ατομικισμός» (O. Brooks, 2025) υποδηλώνει την πεποίθηση ότι όσα συμβαίνουν στις ομάδες ή στις κοινωνίες πηγάζουν από άτομα που τις απαρτίζουν. Πρόκειται για μια προοπτική που βλέπει τους ανθρώπους όχι πρωτίστως ως κοινωνικά, αλλά ως μοναχικά κι απομονωμένα όντα. Με την προσοχή μας να στρέφεται στα μέλη κι όχι στις ομάδες ή την κοινωνία στο σύνολό της. Αυτός ο ατομικισμός έχει βαθιές ρίζες στην ιστορία και τη φιλοσοφία της Δυτικής Ευρώπης. Επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο που κατανοούμε την ανθρώπινη φύση και τη συμπεριφορά. Για να κατανοήσουμε την επικράτηση αυτής της οπτικής, μπορούμε να ανατρέξουμε σε βασικές φιλοσοφικές και ψυχαναλυτικές ιδέες.
Διχοτόμηση Νου-Σώματος
Η σκέψη του Descartes, που συχνά θεωρείται θεμέλιος λίθος του μοντερνισμού. Μας οδηγεί να βλέπουμε τον άνθρωπο ως ένα «νου» μέσα σε ένα «μηχανικό σώμα». Σύμφωνα με αυτή την άποψη, το ανθρώπινο ον είναι μια «διακριτή και οριοθετημένη οντότητα», αν και διαχωρισμένη σε νου και σώμα. Ο Καρτέσιος έδινε έμφαση στη συνείδηση και τον λόγο ως καθοριστικά χαρακτηριστικά των ανθρώπων. Τα άτομα έχουν πλήρη συνείδηση και αυτογνωσία, οπότε είναι λογικό να αναζητούμε την αιτία των πράξεών τους (π.χ., την επιθυμία για βία ή τη φυγή), εντός του νου ή του εγκεφάλου τους. Αυτή η προσέγγιση μας κατευθύνει να εστιάζουμε στην εσωτερική ψυχική κατάσταση, σαν αυτή να είναι η αποκλειστική πηγή της συμπεριφοράς.
Η ετερογνωσία της συνείδησης
Ο Freud το 1915, στο έργο του «Das Unbewusste», ακολουθεί έναν παρόμοιο δρόμο. Σημειώνει ότι η «συνείδηση καθιστά τον καθένα από εμάς ενήμερο μόνο για τις δικές του ψυχικές καταστάσεις». Ωστόσο, η ύπαρξη συνείδησης σε άλλους ανθρώπους δεν αποτελεί άμεση βεβαιότητα. Αλλά «μια εξαγωγή συμπεράσματος την οποία κάνουμε δια αναλογίας από τις παρατηρήσιμες εκφράσεις και ενέργειές τους». Αυτό σημαίνει ότι, ενώ γνωρίζουμε τη δική μας συνείδηση άμεσα, για τους άλλους βασιζόμαστε σε έμμεσες ενδείξεις. Δηλαδή στη συμπεριφορά τους. Άρα ωθούμαστε σε μια ατομικιστική, διαγνωστική προσέγγιση. Αναρωτιόμαστε τι συμβαίνει «μέσα στο μυαλό ή τον εγκέφαλό του άλλου», ή αν είναι «απλώς κακός». Αναζητούμε την απάντηση στην ατομική του ψυχοσύνθεση, μέσω μιας θεώρησης που υποδηλώνει ότι οι αιτίες , τα «ελατήρια» της συμπεριφοράς μας βρίσκονται αποκλειστικά μέσα μας -εντός του «ατόμου».
Πέρα από τον ατομικισμό
Ωστόσο, η ψυχολογία, η ψυχιατρική και αυτό που γενικότερα ονομάζουμε ψυχοθεραπεία πρέπει να αμφισβητήσουν αυτόν τον «αχαλίνωτο ατομικισμό». Είμαστε «παιδιά μιας κουλτούρας, συνόλων πρακτικών, τρόπων ύπαρξης στον κόσμο με άλλους, σε συγκεκριμένο χρόνο και τόπο». Αυτό μας βοηθά να συνειδητοποιήσουμε ότι δεν είναι απαραίτητο να ξεκινάμε από το άτομο και να υιοθετούμε μια ατομικιστική προοπτική. Η επιμονή μας να διατηρούμε το άτομο στο επίκεντρο της σκέψης μας θα μπορούσε να εκληφθεί ως «άρνηση και αποποίηση». Άρνηση να επιτρέψουμε στον εαυτό μας να σκεφτεί την εξάρτηση, την αλληλεξάρτηση, την ιστορία, την πολιτική. Καθώς και το πώς είμαστε υποκείμενοι στις πρακτικές που συναντάμε στον χώρο και τον χρόνο όπου υπάρχουμε.
Παραδοχή
Η θέση αυτή δεν αποτελεί απλή παραδοχή της σημασίας του κοινωνικού πλαισίου. Αντιθέτως αναδεικνύει κάτι πιο ριζοσπαστικό. Να αναγνωρίσουμε ότι η έννοια της «ασθένειας» δεν πρέπει να περιορίζεται σε μια δυσλειτουργία του ατόμου. Αντ’ αυτού, παραπέμπει στην ιδέα του A. Mbembe, 2019 για τον «άρρωστο άνθρωπο» ως «τον άνθρωπο χωρίς οικογένεια, χωρίς αγάπη, χωρίς ανθρώπινες σχέσεις, και χωρίς επικοινωνία με μια κοινότητα». Πρόκειται για το άτομο που στερείται της δυνατότητας μιας αυθεντικής συνάντησης με άλλους ανθρώπους.
Ύπαρξη
Καλούμαστε λοιπόν να αναστοχαστούμε τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την ανθρώπινη ύπαρξη και τη συμπεριφορά. Ο ατομικισμός, αν και κυρίαρχος, δεν είναι ο μόνος τρόπος σκέψης. Μπορούμε να εξετάσουμε πώς διαμορφωνόμαστε από τον πολιτισμό, τις πρακτικές και τις σχέσεις μας με τους άλλους, αναγνωρίζοντας την αλληλεξάρτηση και τη βαθιά σύνδεσή μας με το κοινωνικό, ιστορικό και πολιτικό μας πλαίσιο.